Devariem 7:12–11:25 

In de parasja Ekev ¹ zet Mozes zijn lange laatste toespraak tot de Benee Jisrael voort. De bejaarde leider herinnert er herhaaldelijk aan, hoe de Eeuwige het volk met machtige daden heeft beschermd, liefheeft, vruchtbaarheid van mens, land en vee zal bevorderen, het volk oproept niet bang te zijn, hoe hij vijanden op de vlucht jaagt en vele andere zegeningen heeft gebracht en zal brengen. Maar hij waarschuwt ook voortdurend geen afgoden te dienen en de geboden in acht te nemen; dat is de absolute voorwaarde voor de welvaart en de overwinningen op vijanden. De oude leider roept de herinnering op aan de lange woestijnreis met zijn vele beproevingen van honger en dorst, maar die waren bedoeld als test om duidelijk te maken, dat niet door brood alleen de mens leeft; het draait niet alleen om materiële zaken die het lichaam nodig heeft, maar ook om ontplooiing van de ons geschonken geest. Waak voor hooghartigheid en overmoed, houdt Mozes zijn mensen voor, want alle rijkdom valt je toe uit de hand van de Ene.   

De leidsman schildert nog eens de gebeurtenissen op en rond de Sinaj; de machtige stem uit het vuur, de stenen platen, de grote zonde van het gouden stierkalf, de woede van de Eeuwige, die met smeekbeden van hem, Mozes, bewogen moet worden om het volk te sparen. Maar ook memoreert hij wonderen van uitredding, dit alles om het volk de wil in te prenten om de goede weg te volgen van het houden van de geboden en ontzag voor de Ene. Aan het slot van de parasja keert Mozes terug naar de beschrijving van het land, dat de Israëlieten op het punt staan te betreden, het land, dat vruchtbaar zal zijn en op de juiste tijden beregend zal worden. Maar als het volk afdwaalt en andere goden gaat dienen, dan zullen de hemelpoorten worden gesloten en zal er geen regen meer vallen. Deze laatste passages (Devariem 11:13-21) vormen van oudsher de tweede alinea van het dagelijkse sjema-gebed.  

Een transcendente vader-autoriteit

De toon van waarschuwing, van vermaning om de geboden te volgen en ontzag te hebben voor de Eeuwige vormt de grondtoon van het boek Devariem. De vele geboden en verboden, de ethische zowel als de rituele, zijn onmisbaar voor de volksvorming. Ze beogen anarchistische willekeur in te perken en het recht van de sterkste te beknotten ten gunste van meer omzien naar de ander; dat vereiste een hoge psychische inspanning, met name om de agressieve impulsen te beheersen en erotische driften te kanaliseren ². Alleen dan is een geordende en leefbare samenleving mogelijk. In de tijd van Mozes was dit alleen te realiseren onder de onbetwistbare autoriteit van een machtige en strenge rechtvaardige God, die als extern en verheven wordt ervaren en met een mengsel van vrees en liefde benaderd moet worden. Deze ervaring met de transcendente vader-autoriteit is de essentie van de ‘Sinaj-experience' van Mozes en de Israëlieten. Het unieke van die ervaring is, dat dit gebiedende gezag niet een menselijke heerser was, een dictator of een vergoddelijkt persoon, die na zijn dood of ten gevolge van een coup vervangen kon worden door een andere, die vanuit persoonlijke willekeur weer andere regels kon geven. Dit gezag kwam van een boven de tijd verheven en onzichtbare instantie, die bovendien de enige in zijn soort was, de ene God - en niet een heel pantheon –, een vader-God, die werkelijk oog had voor gerechtigheid, maar die ook compassie kende, een God die niet een van de amorele goden was, die spelen met het lot van de mensen.

Een terugtredende godheid

Maar hoe gaan we nu om met de vader-God van Sinaj? Momenteel is in deze merendeels seculiere westelijke wereld het geloof in een dergelijke leidinggevende, beschermende, liefhebbende, maar rechtvaardig straffende boven-menselijke autoriteit vrijwel verdwenen, al leeft het diep in het innerlijk vaak onbewust voort ³ . We geloven niet meer in een gepersonaliseerde godheid in de hemel of in een grote regisseur, die alles vooruit bepaalt, alle goede mensen beschermt en eerlijkheid beloont en slechte daden onmiddellijk of ooit later straft of die rampspoed als ‘leerervaring’ oplegt. Maar de boodschap die de waarden van liefde, rechtvaardigheid en compassie voor de ander wil wekken is ooit gehoord en als opdracht in het hart geplant en klinkt door, van generatie op generatie. In het Jodendom is de essentie gestold in de woorden van de Tora.

Misschien mag je het in de sfeer van de kabbala zo uitdrukken: de vader-God van Sinaj heeft zich teruggetrokken uit de wereldruimte en ons met zijn boodschap achtergelaten ⁴ , ons zodoende terugwerpend op onze eigen menselijke verantwoordelijkheid. Liefdevolle bescherming, compassie en rechtvaardigheid verwachten we niet meer uit den hoge, maar moeten we zelf aan elkaar in praktijk brengen. Tegelijk mogen we onze geest en ons hart toch niet afsluiten voor het transcendente en mogen we een principiële openheid voor de oneindigheid niet prijsgeven, maar koesteren. We moeten blijven speuren naar mogelijke tekenen van Zijn werkzaamheid in de wereld en in onszelf, luisteren naar signalen van zin en opdracht en hopen op het geschenk van genade.
En we blijven in ons ochtendgebed zeggen, dat de Eeuwige één is, dwz dat uiteindelijk alle verdeeldheid, tweedeling, duizenddeling, dat alle polariteit, alle diversiteit omvat wordt door het/de Ene. En ‘het ontzag voor Zijn Naam is het begin van de wijsheid' (jirat Hasjem resjiet chochma, Misjlee/Spreuken 1:7 ) is nog steeds een uitspraak die een juiste inschatting van onze nederige positie in de kosmos bevordert . 

noten

1. Verschillende andere commentaren op de parasja Ekev zijn te vinden in mijn boek REIZEN DOOR DE TORA , deel 2 Leviticus, Numeri en Deuteronomium, en op mijn website 

2.  Deze zin is ontleend aan mijn artikel Freud, Mozes en Egypte, met name het hoofdstuk  Driftverzaking en ethiek

3. En de voedingsbodem kan zijn voor de opkomst van een absolute heerser of dictator

4.  Het begrip tsimtsoem

Herzien augustus 2022