Op Simchat Tora sluiten we de jaarcyclus van Toralezing af met het verslag over de zegeningen van Mosjee over de stammen Israëls en het relaas van zijn waardige dood. Onder Jehosjoea zullen de Israëlieten de Jordaan oversteken en de wereldgeschiedenis binnenstappen, die met vallen en opstaan, met veel wel en veel wee, ooit moge uitlopen op de messiaanse tijd. Mosjee mocht op de berg Pisga vlak voor zijn dood al een blik werpen op de loop van die geschiedenis tot het einde der tijden, aldus de middeleeuwse meester Rasji. (ad 34:2)

Het verhaal over de schepping van de aarde en de mens in Beresjiet staat buiten de geschiedenis. Het is een cyclisch verhaal. Steeds wordt de wereld opnieuw geschapen, ieder jaar, iedere dag als we wakker worden. Steeds opnieuw krijgt de mens – ha-adam – volgens Beresjiet 1:26 de taak om ‘de aarde te onderwerpen en te heersen over de vissen van de zee en de vogels van de hemel, over het vee, over de hele aarde en over alles wat daarop rondkruipt'.

Hoe staat het met die taak van Adam? Wat is er van een goed beheer terecht gekomen? Dat is een relevante vraag in deze moderne tijd. We zijn met onze slimheid en onze prachtige techniek enorm ver gekomen, maar wel een flink eind losgeraakt van de natuur, de dieren en de planten, vervreemd van de aarde. We hebben haar wel dankbaar gebruikt, maar ook genadeloos geëxploiteerd en de aarde slaat terug met opwarming, droogte, overstromingen, uitsterven en met epidemieën. De band van Adam, de mens, met de aarde – adama – is gebroken. Die verbondenheid vinden we wel degelijk terug in het scheppingsverhaal, evenals in veel midrasj. En trouwens ook in de prachtige song Adama van Ofra Haza op tekst van Ehud Manor: Adama ani kesjoeva lekolech , Aarde, ik let op je stem. De volgende woorden uit de midrasj op het boek Kohelet (Prediker) zullen jullie bekend voorkomen: Eens voerde God Adam, de eerste mens, langs de bomen van de tuin van Eden. ‘Zie hoe schitterend ze zijn geschapen', zei Hij. ‘Zorg goed voor hen, want als je Mijn schepping verwaarloost is er niemand na jou die het verloren gegane kan herstellen'. Herkennen jullie dit?..... Inderdaad uit de alternatieve tweede alinea van het Sjema. Ik wandel graag langs bomen in het bos. Toen ik nog veel hardliep in de bossen bij Nijmegen had ik een favoriete boom, waaronder ik rustte en mediteerde, een oude eik bij de zogenoemde drie meertjes op de St. Jansberg bij Mook, beetje heidens misschien, maar ook wel des Adams. Ik voelde me even verbonden.

Over bomen gaat het ook in pasoek 19 van hoofdstuk 20 in het boek Devariem. Het gaat als volgt: ‘Als je gedurende langere tijd een stad moet belegeren om die door middel van oorlog in te nemen, vernietig de vruchtbomen dan niet door de bijl erin te slaan, want je kunt ervan eten, vel hem dus niet.'
Met hulp van de onvolprezen website sefaria.org gaan we iets van de rabbijnse discussie daarover bekijken.
De Rabbijnen gingen deze tekst breed uitleggen: als je vruchtbomen in de meestal door schaarsheid beheerste oorlogsomstandigheden al niet mag omhakken, hoeveel te meer niet in tijd van vrede, dus ging dit verbod gelden voor alle vruchtbomen. ¹ En van daaruit redenerend werd het ook van toepassing geacht op alle producten die door mensenhanden werden bereid uit aardse grondstoffen zoals kleding, vaten, meubels, en ook nodeloze verspilling ging eronder vallen. Dit principe kwam te boek te staan onder de titel ‘Bal Tashchit', ‘vernietig niet'. Een voorbeeld uit de Talmoed: In het traktaat Shabbat ² zegt Rav Zutra: Iemand die een olielamp bedekt of iemand die de bedekking van een naftalamp weghaalt schendt het principe van bal tashchit. Wat bedoelt hij? De middeleeuwse meester Rasji legt uit: Beide handelingen maken dat de olie of nafta sneller verbrandt en vereisen meer brandstof dan nodig is om het licht aan te houden. Het is verspilling van energie.

Maimonides vat in de twaalfde eeuw in zijn grote werk Misjnee Tora de rabbijnse casuïstiek nog eens samen: niet alleen iemand die een vruchtboom omhakt, maar ieder die vaten breekt of kleding verscheurt, een gebouw vernietigt, een bron doet verstoppen, of voedsel vernietigt, schendt het principe van Bal Tashchit. ³ Het accent ligt sterk op het teloorgaan van economisch of maatschappelijk nut.

Ook in sefer ha-Chinuch ⁴ – de middeleeuwse behandeling van de 613 geboden – staat zoiets maar het boek heeft als motivatie voor het verbod ook oog voor liefde en respect voor de schepping an sich: het dient om ons te leren om het goede lief te hebben, ervan te genieten en je aan het goede te hechten. En daardoor hecht het goede zich aan ons en zullen we ons ver houden van slechte en destructieve zaken, aldus ongeveer de tekst en dan: Zij die zich hieraan houden hebben de vrede lief en zijn gelukkig om het welzijn van wat leeft en brengen het bij de Tora. Ze vernietigen zelfs niet een korrel mosterdzaad in de wereld. Zij zijn verdrietig door alle verlies en vernietiging die ze zien en als zij het kunnen voorkomen zullen ze dat doen met al hun kracht. Als ik dit lees moet ik denken aan Greta Thunberg, die kleine bijna bijbelse profetes.

R. Samson Raphael Hirsch, de gangmaker van de moderne orthodoxie, spreekt vanuit zijn 19e eeuw ons in gewichtige zinnen ernstig toe: Onder het principe bal tashchit moet een verbod worden begrepen om wat dan ook zonder enig doel te vernietigen, zodat het ‘vernietig niet' in de tekst de meest omvattende waarschuwing wordt aan de mens om zijn positie die de Eeuwige hem gegeven heeft als heerser over de wereld en haar materie niet te misbruiken door wat dan ook op aarde te vernietigen of te verspillen op grillige, obsessieve of gewoon gedachteloze wijze. Alleen voor een wijs gebruik heeft de Eeuwige de wereld aan onze voeten gelegd, toen hij zei tot de mens: onderwerp haar, en heers over haar. ⁵
Daar kunnen we het mee doen!

In het moderne Jodendom geldt het principe van Bal Tashchit als een van de pijlers onder de beweging van eco-kasjroet. Wat houdt dit principe in voor de moderne tijd? Het is een punt van veel discussie in Joodse kringen, vooral in Amerika. ⁶  In hoeverre betekent een handeling een nodeloze belasting van de natuur of brengt zij nodeloze vernietiging met zich mee? Neem bijvoorbeeld het eten van vlees. ⁷  Ik las ergens: de productie van een kilo rundvlees brengt bijna 80 keer meer broeikasgassen voort dan een kilo tarwe. ⁸ Dan schrik je toch wel even. Het ongeremd vlees eten kan je toch wel rangschikken als in strijd met het principe van Bal Tashchit. ⁹

Het daagt ons uit om bij onszelf na te gaan ¹⁰: Wat voor energie gebruik ik? Bij welke bank breng ik mijn geld onder? Is mijn vakantievlucht echt noodzakelijk? Is dat biefstukje echt nodig? Steeds weer is de vraag: kun je het voor jezelf verantwoorden? Vernietig ik door mijn daden en gebruik van producten en diensten op termijn niet veel meer dan het nut wat ik er nu van lijk te hebben? En als je al dan niet stipt sjomer kasjroet bent, valt dat te combineren? Eco-kasjroet, het is toch een stukje tikoen olam. We hoeven niet meteen het beste jongetje of meisje van de klas te zijn. Neem nou Rav Avraham Kook – de eerste opperrabbijn in het toenmalig Palestina – die was vegetarisch. Hij meende dat dat ook Gods bedoeling was en dat in de messiaanse tijd de mensen en zelfs de dieren vegetarisch zouden zijn, zie de leeuw die naast het lam zal liggen volgens de profeet Jesjajahoe. Maar niet zelden at hij op vrijdag een kippetje. Waarom doe je dat, vroeg men hem. Hij antwoordde: dat is om mijzelf eraan te herinneren dat de messiaanse tijd nog niet gekomen is. Tot zover.
Als je wil kan je het allemaal nog eens nalezen inclusief vindplaatsen op onze website ljggelderland.nl

Noten
1. Rabbijnse uitzonderingen daargelaten
Een uitgebreide behandeling van de rabbijnse discussie zie https://www.reformjudaism.org.uk/bal-tashchit/

2. Talmoed Shabbat 67b

3.  Mishne Torah, Laws of Kings 6:1

4.  sefer ha-Chinuch 529:1,2

5.  R. Samson Raphael Hirsch ad loc, The Pentateuch, Vol 5, p 395

6.  Wikipedia artikel over eco-kosher zoals gepropageerd door o.a. rabbi Arthur Waskov

7.  Zie ook het commentaar van Rob Cassuto over vlees op de parasja Reëe in zijn boek Reizen door de Tora deel 2 , p.174 en op zijn website

8.  document leefmilieu

9.  Recent is verschenen ‘Leven en laten leven' een boek over ‘Ecologie en de Joodse traditie' van de hand van Marcus van Loopik, een gedegen verslag van wat de Joodse bronnen hebben te zeggen over de verbondenheid van mens en aarde.

10.  Zie ook Rabbijn Clary Rooda in een interview door Shirah Lachmann, Joods nu nr 2 juni 2014 / 5774. P 12 en 13, http://www.levisson.nl/images/stories/artikelen/JoodsNu_2.pdf