Beresjiet/Genesis 1:1-6:8
Wie de eerste twee hoofdstukken van Genesis/Beresjiet 1 leest valt op dat de mens twee keer geschapen wordt. Met name valt het verschil op in de wijze waarop de verschillende seksen op het toneel komen.
In hoofdstuk 1 lezen we: 1:27: ‘En God schiep de mens (ha-adam) naar Zijn beeld; naar het beeld van God schiep Hij hem; mannelijk en vrouwelijk schiep Hij hen’. Man en vrouw zijn gelijktijdig en gelijkwaardig geschapen, drukken deze woorden uit zou je zeggen. Dat lijkt anders in hoofdstuk 2, waar de Eeuwige eerst Adam schept, hem vervolgens in slaap brengt, een rib uit hem neemt en die tot een vrouw waarna Adam - die nu ontegenzeggelijk voortaan niet langer ‘de mens’ is maar ‘de man’ – verrast uitroept (2:23): Deze is ditmaal (zot paäm) been van mijn beenderen en vlees van mijn vlees!
Er zijn vele geleerde verklaringen gegeven voor deze twee scheppingen 2 .
Maar laten we eens ingaan op hoe in de volksfantasie dit tweetal schijnbaar tegenstrijdige twee scheppingsverslagen van man en vrouw is opgelost: Adam had natuurlijk vòòr de Eva uit hoofdstuk 2 al een eerste vrouw gehad! Zo duikt in de midrasj Lilith op, de eerste vrouw van Adam voordat Eva uit zijn zijde werd genomen. Zo heeft een zekere volkswijsheid getracht onbelichte aspecten van de ziel expressie te geven.
Lilith de nachtgeest
Lililith is oorspronkelijk een oeroude erfenis uit de tijd van de Soemeriërs en Babyloniërs. In de oud semitische wereld waarde ze al duizenden jaren rond als
kwaadaardige vrouwelijke nachtgeest (denk ook aan het Hebreeuwse ‘laila’ = nacht). Als zodanig wordt ze in Tanach maar een keer genoemd, in Jesaja 34:14, waar Lilit (elders vertaald als nachtelijk ongedierte, nachtspook, ransuil) als nachtdemon rust vindt te midden van de troosteloze ruïnes van het verwoeste Edom. In de Talmoed komt Lilith op een aantal plaatsen voor en krijgt duidelijke seksuele connotaties. Ze zwerft ‘s-nachts rond om mannen die alleen in huis slapen te pakken en zijn zaad te stelen. De Rabbi’s verbieden daarom een man om alleen thuis de nacht door te brengen 3 .
Lilith als eerste vrouw van Adam
In vroegrabbijnse midrasjiem op Genesis wordt voor het eerst die eerdere vrouw van Adam genoemd. Als Adam uitroept: ‘Deze is ditmaal been van mijn beenderen en vlees van mijn vlees!’ dan verwijst dat ‘ditmaal’, zo oppert de commentator, natuurlijk naar een eerdere maal, dus is er een eerste vrouw in het spel, overigens een ruzieachtig tiep, die hier niet Lilith werd genoemd 4.
De fusie van Lilith met de eerste vrouw van Adam vond pas plaats in de vroege middeleeuwen. In de Zohar komt ze voor als een ’Eva vòòr Eva. Die werd weggenomen omdat ze een kwade geest was en een andere werd in haar plaats gegeven’. De 16e eeuwse kabbalist Isaac Luria bevorderde haar zelfs tot gemaal van Samael, de duistere engel die het opperhoofd was van de mannelijke demonen, terwijl Lilith de vrouwelijke demonen aanvoerde en als zodanig met haar verleidelijkheid de mannelijke zielerust verstoort en de sjalom ha-bayit bedreigt 5 .
Heel invloedrijk was (en is soms nog) de wat uitgebreide versie van het verhaal in het zogenoemde Alfabet van Ben Sira, een geschrift van plm 1000 CE (een als dubieus en satirisch gekwalificeerd werk dat desondanks door velen serieus werd genomen) 6 . Hierin wordt eerst Lilith aan de eenzame Adam als zijn vrouw gepresenteerd. Maar ze hebben al spoedig ruzie, bv. over wie boven en wie onderligt bij de seksuele daad. Ze komen er niet uit. Lilith heeft er genoeg van, roept God aan en vlucht. Adam is vertwijfeld, roept ook God aan, die drie engelen stuurt om de opstandige vrouw te vinden. Ze treffen haar aan bij de Rode zee en gebieden haar mee te komen op straffe van verdrinking. Lilith weigert en zegt dat haar door God de macht is gegeven om de eerste dagen na de geboorte de gezondheid van baby’s in gevaar te brengen. De engelen laten haar gaan, maar niet nadat ze heeft gezworen dat een geëigend amulet haar zal weerhouden.
De fatale Lilith
Vooral dit verhaal heeft het imago van Lilith enorm versterkt en haar invloed strekt zich op veel gebieden uit. Als bedreigster van zwangeren en pasgeboren baby’s leefde ze sterk in het volksgeloof voort. En nog steeds zijn de amuletten en talismannen met haar naam en met in een cirkel de namen of symbolen van de drie engelen, Sanoy, Sansanoy, Semangalof, in tel (en ook als sieraad, kijk maar op internet).
In de mannenfantasie heeft haar gestalte een sterke ondergrondse attractie als fatale verleidster. In de (ultra)orthodoxie schuilt voor de man de verleidster in iedere vrouw en de vrouw moet de man (behalve misschien haar eigen man) behoeden voor haar verleidelijkheid door zedige kleding te dragen, lange rokken, sjeitels en zo meer. De man mag niet met ongehuwde vrouwen alleen in een kamer en hij mag vrouwen geen hand of blik gunnen. Lilith schuilt in iedere hoek klaar om te springen.
Maar ook in liberalere werelden duikt ze op als de femme fatale, die mannenlevens kan ontregelen en gezinnen kan ontwortelen. Onder invloed van de inperking van het seksuele leven in fatsoensregels, die ook in de postmoderne tijd nog niet zijn afgeschaft, zoekt de man achter de gevel van drukkend conformisme een uitweg voor zijn geheime verlangens in al dan niet onbewuste fantasieën over lustvolle avonturen met bloedmooie amorele vrouwen.
Lilith in de moderne tijd
Sinds de romantiek van de 19e eeuw put zowel de hoge kunst als de populaire cultuur gretig uit dit reservoir van seksuele fantasieën.
Johann Wolfgang Goethe dichtte in zijn Faust:
‘Lilith ist das, Adams erste Frau. Nimm dich in acht vor ihren schönen Haaren, vor diesem Schmuck, in dem sie einzig prangt. Wenn sie damit den jungen Mann erlangt, So lässt sie ihn so bald nicht mehr wieder fahren’.
De beroemde film ‘Der blaue Engel’ uit 1930 - de doorbraak van Marlene Dietrich - van Josef von Sterberg, naar een roman van Heinrich Manngaat over de teloorgang van de brave leraar Immanuel Rath door zijn erotische obsessie met nachtclubzangeres Lola. Fatal Attraction, geruchtmakende film uit 1987, laat zien hoe het weekendavontuurtje van een gelukkig getrouwde advocaat met zijn verleidelijke collega uitloopt in een dodelijke shoot out.
Ambivalenter is de dichter Lucebert in zijn ‘Lente-Suite voor Lilith’, (uit de bundel ‘Apocrief’) waarin hij Lilith – mijn interpretatie – opvoert als machtige, maar lieve en lustige opstookster van de rust van de hypocriete Spitzbürger.
De rebelsheid en vitaliteit van Lilith heeft ook aansprekende kanten voor de moderne mind. Ze blijkt als een uitgelezen icoon voor emancipatie te zijn omarmd door feministen. Lilith, gelijkwaardig aan Adam geschapen, verzet zich tegen zijn poging haar te onderwerpen. Ze is een rebel in tegenstelling tot de gezeglijke Eva, die in Genesis 3:16 nog eens te horen krijgt: ‘Naar uw man zal uw begeerte uitgaan, maar hij zal over u heersen’. Lilith ontworstelt zich aan deze onderwerping en belichaamt zo de kracht, seksueel en spiritueel, van vrouwen om op zichzelf te staan en een eigen ontwikkeling door te maken.
Zou je een nieuwe midrasj kunnen maken waarin Lilith en Eva elkaar zouden kunnen ontmoeten? Waarom niet, dacht Judith Plaskow 7 en maakte daar een verhaal over. Daarin zoekt Eva Lilith op, ze zitten samen en ‘ze leerden elkaar vele dingen en vertelden elkaar verhalen en ze lachten samen en huilden steeds maar weer opnieuw tot er een band van zusterschap tussen hen groeide’.
Ik denk dat als wij de demonische energie van Lilith - de donkere schaduwkant van onze ziel - in de ogen durven kijken, het zo gevreesde gevaar te hanteren zal blijken te zijn en ons zelfs vrijer en opener kan maken. Een verbond met haar zou ons minder gefrustreerd en gewelddadig maken.
Noten
1. Meer commentaren op Genesis/Beresjiet in mijn boek REIZEN DOOR DE TORA, deel 1.
2. Zie hierover meer in mijn Essay ‘Het begin’
http://www.robcassuto.com/bereshit.html#een
http://www.robcassuto.com/bereshit.html#adam
3. Talmoed tractaat Shabbat 151b
4. Genesis Rabba 18:4
5. Voor wat betreft de Zohar en Luria heb ik geput uit https://aish.com/lilith-the-real-story/, waarin orthodoxen de wildgroei van Lilith trachten te beperken
7. ’The coming of Lilith’, door Judith Plaskow
