Devariem 16:18 - 21:9

Rechtvaardigheid

In deze parasja worden belangrijke elementen geleverd voor de ordening van de maatschappij van de in Kenaän binnengetrokken stammen van Israël.
Ordeningspunten die ook nu nog altijd spelen: de rechtspraak, bewijsvoering, getuigen (minimaal 2), asielregelingen.
Heftig veroordeeld worden dwaalwegen: wichelarij, waarzeggerij, tovenarij. Wie kan je wel vertrouwen? Een profeet. Wie is een profeet: hij die waarheid spreekt, als het uitkomt wat hij zegt.
Er staan regels in van oorlogvoering, een combinatie van mildheid (op het gebied van vrijstellingen) en verstandigheid (begin met vredesvoorwaarden alvorens de oorlog te verklaren) en ouderwetse hardheid: de wrede sancties, waar wij officieel niet meer achter staan (al komen ze nog elke dag voor).

tsedek, tsedek tirdof

De parasja start met voorschriften rond recht en rechtvaardigheid, Devariem 18-20: Rechtvaardigheid is de hoeksteen van alle verdere regelingen van de samenleving. Stel rechters aan die rechtspreken volgens miesjpat-tsedek. Buig het recht niet om, wees niet partijdig, laat je niet omkopen. De maatschappij staat of valt met een stabiel rechtssysteem en een integere rechtspraak; niet voor niets luidt Devariem 20: rechtvaardigheid, rechtvaardigheid moet je nastreven, opdat je zal leven en het land zal bezitten.

We gaan dieper in op ‘Rechtvaardigheid, rechtvaardigheid moet je nastreven, tsedek, tsedek tirdof.
Waarom staat er tweemaal tsedek?
De Dasberg vertaling luidt: 'Alleen maar rechtvaardigheid moet je nastreven.' Dit doet de herhaling geen recht en is ook niet helemaal juist, lijkt mij. Rasji beschouwt deze zin als geschreven voor de procesvoerders en leest erin: zoek het best denkbare college op, het beste 'beit din'.
Op zich spreekt dat wel aan: voor jouw zaak wil je de beste advocaten en de beste rechters, voor jouw operatie het beste ziekenhuis.
Maar met alle respect voor de heldere en nuchtere Middeleeuwse meester: er zit in dit tsedek tsedek tirdof toch méér. Dit citaat, uit de Talmoed, Sanhedrin 32b vond ik en werpt er een origineel licht op:
(vertaald uit het Engels)

"Er is geleerd: rechtvaardigheid, rechtvaardigheid zal je nastreven.
De eerste rechtvaardigheid duidt op een beslissing gebaseerd op het strikte recht. De tweede rechtvaardigheid duidt op een compromis. Hoe dat zo? Als twee boten elkaar op de rivier tegenkomen en ze allebei tegelijk willen passeren zullen allebei zinken.
Als er één ruimte maakt voor de ander kunnen ze beiden verder.
Evenzo als twee kamelen elkaar ontmoeten bij het beklimmen van de helling naar Beth Horon.
Als ze beiden tegelijk willen klimmen, zullen ze vallen. Maar als de een na de ander klimt, kunnen ze beiden veilig naar boven. Hoe moet dat dan? Als de één is beladen en de ander onbeladen, moet de laatste de eerste voor laten gaan. Als de één dichter bij huis is dan de ander, moet de eerste de laatste voor laten gaan. Als ze allebei even ver van huis zijn, maak dan een compromis, waarbij degene die voorgaat de ander compenseert”.

rechtvaardigheid een essentiële waarde

Wat deze passage onder meer goed illustreert is dat rechtvaardigheid een essentiële waarde is, die zijn oorsprong vindt in de menselijke ontmoeting. Rechtvaardigheid ontstaat in de relatie en maakt haar ook mogelijk. De kapiteins op de twee boten en de twee kamelendrijvers kunnen of alleen vóór zichzelf gaan of oog hebben voor elkaars belang. Ze moeten elkaar letterlijk in de ogen hebben gezien en hebben gesproken en misschien hebben ze een gebaar gemaakt, signalen uitgewisseld; ze hebben iets afgesproken.
Allang geleden is ons samenleven geformaliseerd in een sociaal contract en een rechtssysteem, maar daar houdt het natuurlijk niet op; ook daarbuiten is ons samenleven doortrokken van de opdracht rechtvaardigheid na te streven. Zonder rechtvaardigheid kan het samenleven met elkaar niet bestaan, niet veilig zijn en niet tot bloei komen. Rechtvaardigheid heft ons op uit het geweld, de anarchie, de willekeur, de chaos, in zekere zin de hel zou je kunnen zeggen.
Misschien kunnen we meegaan met Levinas en ik waag mijn poging tot begrip van deze moeilijke maar essentiële en intense Joodse filosoof onder deze woorden te vatten: Rechtvaardigheid gaat vooraf aan alle filosofie en wetenschap; het is niet het product van rationeel overleg of de conclusie van een gedegen sociale analyse. Het gaat daar aan vooraf. Als ik afzie van mijn vruchteloze pogingen de wereld en de ander te domineren, te manipuleren en te controleren dan komt de rechtvaardigheid mij tegemoet uit het gelaat van mijn naaste als een onontkoombaar appel, zeg maar een gebod. Daar - op dat tussenmenselijke veld - begint het uiteindelijk allemaal.

Zoiets bespeur ik ook in de woorden Tsedek, Tsedek, die herhaling maakt deze uitspraak ook tot een dringend appel, zo moeten we het - denk ik - ook opvatten. Streef rechtvaardigheid na bóven alles. Als een van de weinige geboden vermeldt de uitspraak in Devariem meteen een positieve consequentie, zeg maar voor het moment even: een beloning, zodat je zal leven en het land zal bezitten.
Als we het appèl van de rechtvaardigheid niet horen, zal het uiteindelijk uitlopen op ontworteling, vervreemding, ontheemding, geweld, oorlog. En dat misschien van het meest innerlijke, persoonlijke niveau tot het maatschappelijke, zelfs internationale en mondiale niveau. Het geldt voor onze relaties, onze familie, voor Nederland, voor Israël, voor de wereld.

Ik kwam dit vers van Jesaja (32, 17-18) tegen, dat een gelijke strekking heeft, alleen met een meer profetische, zeg maar utopische aankleding: “Het gevolg van rechtvaardigheid zal vrede zijn en de uitwerking van rechtvaardigheid zal rust zijn en vrede voor altijd. En mijn volk zal wonen in oorden van vrede en in veilige woningen en op onbekommerde rustplaatsen."

Herzien september 2022