Beresjiet/Genesis 47:27 – 50:26
Als Jacob op zijn uitdrukkelijk verzoek met veel eerbetoon is bijgezet in de grot van Machpela, in Kenaän – mede om zijn nakomelingen te herinneren aan hun land van herkomst, zeggen de geleerden – worden de broeders van Jozef opeens bang, dat de machtige heerser hen alsnog zal straffen, nu het oog van zijn vader niet langer op hem rust. Jozef huilde toen hij de boodschap hoorde en besefte hoe bang zijn broeders waren en hoe zij dus niet door hadden, dat ondanks alle geleden misère alles nu goed was 1 .
Zo staat het in Genesis 50:16 ev (HSV): Daarom zonden zij Jozef deze boodschap: Uw vader heeft vóór zijn sterven geboden: zo moet gij tot Jozef zeggen: och, vergeef toch de overtreding uwer broeders en hun zonde, want zij hebben u kwaad aangedaan. Nu dan, vergeef toch de overtreding der dienaren van de God uws vaders. En Jozef weende, toen men zo tot hem sprak.
Jacobs order een verzinsel?
Die al dan niet vermeende order van de oude vader om zijn zonen te sparen heeft de nodige vragen opgeroepen. Was Jacob überhaupt wel ingelicht over de wandaden van zijn zonen ten aanzien van Jozef? De vader leefde waarschijnlijk nog steeds in het geloof dat zijn zoon verdwaald was op zijn weg en als slaaf terecht was gekomen in Egypte. Nachmanides 2 zegt, dat de broeders het niet verteld hebben uit angst voor hun vader, en Jozef niet om zijn vader geen verdriet te doen. Want had de oude man het wel geweten, dan had hij hen misschien op zijn sterfbed wel vervloekt in plaats van gezegend of dan hadden zijn zonen wel gesmeekt om zo'n bevel aan Jozef te geven.
Heeft Jacob inderdaad dit dringende verzoek wel gedaan?
Rabbi Sjimon ben Gamliel zegt in een midrasj op Genesis 3 : ‘Groot is vrede, want zelfs de stammen brachten verzinsels te berde om de vrede tussen elkaar en Jozef te bewaren, zoals geschreven staat: “Daarom zonden zij Jozef deze boodschap: Uw vader heeft vóór zijn sterven geboden…”. Want waar staat dat hij heeft geboden? We vinden nergens dat hij aldus heeft geboden' .
Een latere midrasj brengt deze R. Sjimon ben Gamliel weer ten tonele 4 : ‘Groot is de vrede, omdat de Heilige, Hij zij gezegend, zaken in de Tora heeft geschreven, die niet waar zijn, maar daar staan om wille van de vrede. Het zijn de volgende: “Toen Jozefs broeders zagen, dat hun vader gestorven was, zeiden zij: Als Jozef zich nu maar niet op ons gaat wreken en ons ten volle al het kwaad vergeldt, dat wij hem hebben aangedaan”. Wat deden ze? Ze gingen naar Bilha en spraken tot haar, “Ga naar Jozef en zeg tegen hem ‘Voordat hij stierf gaf je vader een bevel, dat inhield: dit moet jullie zeggen tegen Jozef, “Alstublieft, vergeef toch de overtreding van je broers”. Maar niets daarvan heeft Jacob bevolen; het waren hun eigen woorden. Etc. 'Ze hebben het dus verzonnen om als het ware vaderlijke autoriteit te verlenen aan hun smeekbede niet alsnog gestraft te worden.
Is een leugen om bestwil af en toe geoorloofd om de vrede te bewaren?
De oude Talmoedgeleerden twijfelden hierover 5 zoals R. Ilea die verklaarde in de naam van R. Eleazar, zoon van R. Sjimon: men mag een verklaring wijzigen in het belang van de vrede?; en hij verwijst naar de onderhavige passage, ‘Uw vader heeft vóór zijn sterven geboden, etc'. Rabbi Nathan wijst daarop op een onmiskenbare autoriteit die een beetje misleiding ten behoeve van een groot belang beoefent: niemand minder dan de Eeuwige zelf; kijk maar naar 1 Samuel 16:1 ev (NBG): ‘De Eeuwige zeide tot Samuël: Ik zend u naar de Betlehemiet Isaï, want onder zijn zonen heb Ik Mij een koning uitgezocht. Maar Samuël zeide: Hoe zou ik kunnen gaan? Als Saul het hoort, zal hij mij doden. De Eeuwige zeide: Gij zult een jonge koe meenemen en zeggen: ik ben gekomen om de Eeuwige een slachtoffer te brengen. Dan zult gij Isaï tot dit offer nodigen, en Ik zal u te kennen geven wat gij doen moet; gij zult voor Mij zalven wie Ik u zal aanwijzen'.
Neemt de Eeuwige het ook niet zo nauw met de waarheid en suggereert hij aan zijn profeet zelfs een list of een smoesje om diens eigenlijke missie – om David tot volgende koning te zalven - te verhullen?
Diverse rabbijnse autoriteiten worstelen met de rol van de Eeuwige in deze teksten. Nechama Leibowitz 6 citeert in haar behandeling van dit vers met instemming de mening van de vroegmiddeleeuwse Bachya Ibn Pakuda die over deze passage zegt: Samuël betoonde geen gebrek aan geloof en het antwoord van de Eeuwige toonde aan, dat zijn (Samuëls) voorzichtigheid te prijzen was door hem te bevelen: neem een jonge koe.'
Waarmee aangegeven wil zijn, dat soms de waarheid moet wijken voor een groter belang als vrede of levensbehoud. Het gedrag van Jozefs broers kan als gerechtvaardigd gezien worden op grond van het principe, dat soms de waarheid ondergeschikt moet worden gemaakt aan een groter belang, in dit geval hun leven, dat in hun beleving in de waagschaal stond.
We leven in een periode waarin desinformatie en fake news woekert in een mate die chaos, polarisatie en destabilisatie gevaarlijk bevordert. Dat is meestal ook de uitdrukkelijke bedoeling van hen die desinformatie en fakenews verspreiden. Het leugentje van Jozefs broers beoogde polarisatie of erger te voorkomen. Is een strategische leugen als hij de vrede dient - interpersoonlijke vrede of vrede tussen groepen en naties – wèl geoorloofd? De rabbijnse commentaren neigen ertoe dit geoorloofd te vinden in de veronderstelling dat de morele schade van de leugen niet opweegt tegen het kostbare goed van de vrede.
Noten
1. Meer commentaren op parasjat Wajechi (o.a. over Jacobs orakels) in mijn boek REIZEN DOOR DE TORA, deel 1.
2. In Nechama Leibowitz, Studies in Bereshit, WZO, p.563 ev, waaraan ook een en ander is ontleend in mijn commentaar
3. Midrasjverzameling op Genesis uit plm 200-300 gewone jaartelling Bereshit Rabba 100,9
4. Midrasjverzameling uit plm 700 gj Tanchuma Tzav 7
5. Talmoed Jevamot 65b
6. Nechama Leibowitz, op cit
herzien januari 2023
