Bemidbar/Numeri 13:1-15:41

Na twee jaren zwerftocht door de woestijn zijn de Israëlieten aangeland bij de grenzen van het beloofde land. Mozes zendt twaalf verkenners uit om een indruk van het land te krijgen. Hun verslag valt niet goed en een rebellie breekt uit. Nog net kon Mozes verhinderen dat de Israëlieten door de Eeuwige definitief werden afgeschreven. Een onbezonnen aangegane veldslag tegen de Amalekieten werd verloren. Dit alles leidde tot het achtendertigjarig uitstel van de entree in het beloofde land.

Van Hogerhand of eigen initiatief?

 ‘Sjelach Lecha' krijgt hij van Hogerhand te horen, vaak letterlijk vertaald met ‘zend voor jezelf' (Dasberg, vertaling Chabad.org). Dat ‘voor jezelf' duidt erop, dat het geen oorspronkelijk idee van de Allerhoogste is om te verkennen, maar meer een hemels fiat achteraf van een menselijk verlangen, aldus de middeleeuwse commentator Rasji. De versie van het verhaal in Devariem/Deuteronomium 1:22, als Mozes terugblikt op deze gebeurtenis, bevestigt dat: het is een idee, dat de mannen uit het volk aan Mozes hebben opgedrongen. De leidsman gaf toe en wees twaalf vooraanstaande mannen aan, één uit iedere stam.

Drie fasen

Drie fasen zijn te onderscheiden in de gebeurtenissen die volgen. De eerste fase is de opdracht van Mozes: rapporteer hoeveel mensen er wonen, zijn ze sterk of zwak, is het land goed of slecht, wonen de mensen in open dorpen of in versterkte steden, is de grond vet of arm, zijn er bomen, neem wat vruchten van het land mee. Wees moedig. Een duidelijk omschreven instructie. Het gezantschap vertrekt en reist van zuid tot noord veertig dagen rond.
In de tweede fase geven de teruggekomen twaalf mannen een zakelijk verslag van wat ze hebben aangetroffen. Het land vloeit over van melk en honing, zie de meegebrachte vruchten. De steden zijn versterkt en groot. De bevolking maakt een krachtige indruk en een overzicht van de etnische groeperingen wordt gegeven. Het is duidelijk, dat een lastige onderneming voor de deur staat.
Een logische stap zou nu zijn om een strategie te bepalen; bijvoorbeeld het ontwikkelen van een tactiek van de militaire underdog; of enig uitstel gebruiken voor het opschalen van de krijgskunst. Maar dat gebeurt niet, want in het schijnbaar objectieve verslag is toch een adder verborgen. Dat zit hem in het woordje èfès-ki, dat in vers 28 ‘echter' betekent (in modern Ivrit betekent èfès ook nul): ‘Het volk echter … is sterk etc'. (2) Dat zet een sombere toon en de omstanders voelen dit haarfijn aan. Er ontstaat grote onrust. Kalev spreekt de gemeente kalmerend toe; hij en Jozua (Jehosjoea) geloven er nog heilig in, maar in de menigte zakt de moed in de sandalen. De andere tien mannen van het gezantschap bekennen nu openlijk: we redden het niet, de volken in het beloofde land zijn sterker dan wij. Er zou nu nog een beraad tussen de partijen kunnen volgen over pro's en contra's, een heftig maar realistisch debat, maar zover komt het niet.

Fake news

Er breekt een derde fase aan, waarin emoties van angst en woede het heldere zicht gaan verduisteren. De tien mannen gaan de tenten van het kamp rond en verspreiden laster en kletspraat. Ze stoken het vuurtje op. Rijzige bewoners van Kenaän worden reuzen, het land is opeens een land dat zijn bewoners opeet en de Israëlieten zijn machteloos als sprinkhanen (13:32). We zouden tegenwoordig spreken van desinformatie of fake news (hoewel die term vaak ook door de leugenaars wordt gebruikt om gestaafde feiten te diskwalificeren). De harde feiten worden verdraaid, opgeblazen, uit hun verband gerukt, vervormd. Angst maakt alles buiten ons groter en binnen ons kleiner. De angst heeft de mensen te pakken en ze besmetten elkaar als met een virus.

Strijd om de ware feiten

We zien hier een proces zich afspelen, dat door vele psychologen en sociologen is beschreven (3). Het is een bekend verschijnsel: de massa is suggestibel. Bewuste desinformatie, misleidende leuzen, complottheorieën en leugens vinden bij vele mensen met een reden tot onvrede een welkome voedingsbodem. (4) Hoe vaak heeft dat niet geleid tot opgewonden menigten, waarin opportunisten een kans op een greep naar de macht ruiken; op langere duur dreigen ook de meer verstandigen hun kritische vermogens te verliezen. Sinds kort (historisch gezien) is daar een nieuw speelveld bijgekomen: het internet, waar de strijd om de ware feiten zich adembenemend afspeelt. Als we niet oppassen gaan we die strijd verliezen.

Noten
(1) Rasji ad loc.
(2) Nechama Leibowitz, Studies in Bamidbar , p. 139
(3) Bijv. Sigmund Freud, Massenpsychologie; Ortega Y Gasset, Opstand der Horden; Elias Canetti, Massa en Macht.
(4) Een recent voorbeeld in de VS is ‘the big lie’, dat Trump door fraude de verkiezingen heeft verloren. Het is verbijsterend hoe deze leugen post heeft gevat in grote delen van de bevolking en hoe deze ook in de Republikeinse volksvertegenwoordiging wordt geloofd of althans niet wordt tegengesproken, een reëel gevaar voor de democratie aldaar.