Als op de avond van Pesach de Seder gevierd wordt, klinkt aan het einde van de Haggada Psalm 126. Daaraan voorafgaand wordt de 4e beker gedronken en gezongen: Gezegend zijt Gij, Levende onze God, koning van de wereld, die ons schenkt een toekomst in vrede. Vervolgens klinkt dan het gebed na de maaltijd, Ps. 126. In de vertolking van Huub Oosterhuis, de grote lieddichter, zijn gedachtenis zij ons tot zegen, klinkt dat lied als volgt: ‘Als God ons thuisbrengt uit onze ballingschap, dat zal een droom zijn. In een veel latere uitgave van ‘150 psalmen vrij’, heeft Oosterhuis bij deze psalm een verhalend gedicht gecomponeerd. Een onderdeel daarvan klinkt zo : Wij hebben de muren, steen voor steen en de poorten herbouwd….Wij hebben de woorden van Mozes, woorden die richting wijzen voor het leven tevoorschijn gehaald uit nacht en nevel. En allen, mannen en vrouwen verstonden het en bogen zich ter aarde en weenden. Wij droomden vrede op aarde en zongen: die zaaiden in tranen, die keren met blinkende schoven, de laatste woorden van Ps. 126.
Met deze vertolking van Ps. 126 zijn we bij deze Gedenkdag van de Vernietiging, Jom haSjoa, hier op deze plek in Utrecht en op dit uur, zondagavond 23 april 2023 aangeland. In het Israëlische volkslied, Ha Tikwa, verwoorden de twee strofen het verlangen van de ballingen in de wereld terug te keren naar Tsion en Jeroesjalajiem. ‘Zolang in ons binnenste…een oog naar Tsion schouwt, zolang is niet verloren onze hoop…een vrij volk te zijn in eigen land….’
Mijn leraar, rabbijn Yehuda Aschkenasy, overlevende van de Sjoa, zijn gedachtenis zij ons tot zegen, schreef in 2000: ‘Wat maakt het mogelijk om op Jom ha Sjoa zowel te gedenken als te vieren, zowel te rouwen om alle verlorenen als het leven van nu en de toekomst te vieren? En dan zegt hij: ‘Wat dat mogelijk maakt is het menselijk vermogen tot existentieel gedenken, een wijze van gedenken waarin toekomst en verleden, in het ogenblik van het heden samenvloeien.
Een dergelijke wijze van gedenken maakt het mogelijk om hoogtepunten en dieptepunten mee te nemen in de worsteling van ons allen, onderweg naar een wereld die leeft in vrede en gerechtigheid. Existentieel gedenken maakt het mogelijk opnieuw te kiezen voor een waarachtige levensdynamiek. Het drukt zich uit volgens Aschkenasy in het bewustzijn dat wij mensen voor het aangezicht van de Levende geschiedenis maken, én tegelijk Zijn betrokkenheid bij heel de schepping plaatsvervangend zichtbaar maken in onze levenswijze. Vanuit dat bewustzijn draait het steeds opnieuw om ‘de menselijke waardigheid te doorleven’ die waar kan worden in onze omgang met de wereld, met elkaar en met de aarde. De opdracht voor ons allen is om. Tot welke op humaniteit gerichte religie of levensbeschouwing wij ook behoren, vanuit die geschonken waardigheid borg te staan voor de Levensbron in ons handelen, ook in moeilijke situaties.
Existentieel gedenken opent voor ons een weg om onze ‘ik gerichtheid’ te laten transformeren tot een levenswijze waarin zin ontdekt wordt in verantwoordelijk handelen met en voor anderen. Zo een weg gaan brengt ons tot het besef dat alle leven heilig is en geheiligd dient te worden, en dat geen mens en geen schepsel daarbij gemist kan worden. Het is deze diepe spirituele wijsheid die zowel de gemeenschap als de enkeling, zowel het Joodse volk als alle andere volkeren de kennis heeft gebracht deel te hebben aan die wereldwijde doorgaande worsteling voor een leefbare en bewoonbare wereld voor ons allemaal, voor onze kinderen en kleinkinderen en voor komende generaties.
De Tempel was tot ‘70 g.j. de plek van waaruit Tora werd geleerd en onderwezen. Daarna werden dat de Synagoge en het Leerhuis: ‘van Tsion gaat mijn Tora uit en het woord van de Ene Nabije uit Jeroesjalajiem. (Jes. 2:3). Van daaruit is de opdracht tot het heiligen van de schepping de wereld in gekomen voor Israël en de volkeren. Van daaruit is ook de opdracht om Tora te leren als heiliging van het leven aan de wereld in heel haar diverse humaan- religieuze en -levensbeschouwelijke gemeenschappen gegeven. Tora doen en leren in de dagelijkse levenspraktijk maakt zichtbaar wat de bestemming is van het menselijk bestaan, zowel voor Israël als voor de volkeren. Het is volgens Aschkenasy de innerlijke dynamiek van existentieel gedenken, die ieder mens gebiedt om menswaardig te leven en te handelen voor het aangezicht van de Heilige, gezegend Zijn Naam.
Het is in zijn woorden echt een groot wonder dat de generatie van de Sjoa gelijktijdig getuige was van het oprichten van de staat Israël, de terugrekenden uit de kampen, ook terugkerenden konden worden naar het land Israël. Dit verlangen naar Tsion is heel lang geleden geboren op de Sinaï toen de Ene Nabije zich kenbaar maakte aan het Joodse volk en hen tot getuigen heeft gemaakt van de opdracht Zijn Heilige Naam zichtbaar maken in de wereld.
Existentieel gedenken van de Sjoa noopt volgens Martin Buber, Abraham Joshua Heschel, Emmanuel Levinas, Jonathan Sacks, Efraïm Meïr en anderen tot een radicale herbezinning op de grondslagen van menswording, cultureel-ethische vorming en van humane beschaving. Een nieuw mensbeeld, een nieuw wereldbeeld en een nieuw godsbeeld zijn in deze tijd van wereldwijde crises van cruciaal belang. Het gangbare denken en doen in politiek, wetenschap, onderwijs, zorg, kunst en religie is definitief ontregeld door de Grote Vernietiging in 1933-1945 en door alle vormen van genocide daarna. Waar genoemde Joodse geleerden naar zoeken is een toekomst op te bouwen waarin alle aandacht is gericht op het versterken van het breekbare sociale weefsel van menswaardig samenleven op een bewoonbare aarde. Het is de kunst daarin de humaniserende dynamiek van de Tora, die in het verleden het joodse volk door catastrofes heen heeft gedragen, op vindingrijke wijzen opnieuw tot leven te laten komen, in leren, denken, handelen en vieren. Het oude profetische denken heeft volgens A. J. Heschel volstrekt niet afgedaan. Dit denken was en is volgens hem gericht op het doen inwonen van de goddelijke geestkracht in alle vormen van leven en samenleven gebaseerd op gerechtigheid, vrijheid en verantwoordelijkheid. Het is hoog tijd volgens Efraïm Meïr, een filosoof denkend in het spoor van Heschel, om het levende hart van bijbelse spiritualiteit opnieuw tot spreken te brengen in hedendaagse crises om zo een nieuwe dynamiek van menswaardig samenleven in gerechtigheid, vrijheid en verantwoordelijkheid op gang te brengen, wereldwijd.
Dominante economische en politieke wijzen van denken en handelen over mens, wereld en God kunnen de harde vragen die voortkomen uit de bittere ervaring van Auschwitz, Sobibor, Treblinka en andere vernietigingskampen nauwelijks beantwoorden. Wat volgens Efraïm Meïr nodig is, is wederom een actieve herinnering aan de Sjoa te creëren die de opbouw van een pluralistische, democratische samenleving wereldwijd beoogt zowel in Israël als onder alle volkeren en landen in de wereld. Wat bij dit existentieel gedenken van de Sjoa het hart vormt, is de actieve aanvaarding van de gelijkwaardigheid van alle mensen evenals de onvervangbaarheid en uniciteit van ieder mens. Het nazisme, het stalinisme, en andere vormen van totalitaire regimes waren een poging tot vernietiging van alle cultuur en beschaving zelf. De vervanging van een menswaardige cultuur, door raciale propaganda, wreed geweld en een totalitaire ideologie, bedreigen ook nu het broze sociale weefsel dat samenleven heet, op veel plekken in de wereld.
In een werkelijk democratische gemeenschap gericht op gerechtigheid, vrijheid en verantwoordelijkheid is niet de wil tot macht langer de voornaamste drijfveer, maar een vaste , vrije wil tot zingeving door mensen, groepen te verbinden ( re-ligare = opnieuw verbinden) en te verenigen (het kernwoord Jichoed bij Martin Buber). Daarom vallen ook alle beschouwingen over mens, wereld en God onder het verbod: ‘Gij zult niet doden’. En daarom is het in deze crisistijd in alle hedendaagse bezinning binnen filosofie en theologie geboden om grondbetekenissen van respect voor anderen en voor het andere in de wereld opnieuw te ontsluiten in alle domeinen van de werkelijkheid. Dit is volgens genoemde filosofen en theologen de kern van waarachtige joodse religiositeit, en breder van alle op compassie en gerechtigheid gerichte spiritualiteit in christelijke, islamitische, humanistische, boeddhistische en hindoeïstische gemeenschappen. De decentralisering van het ego die het anders zijn van de ander alle ruimte geeft, loopt parallel met een theologische grondgedachte van Abraham Joshua Heschel dat de mens een ‘een behoefte van Levende is’, een ‘verlangen van de Ene Nabije die steeds opnieuw en volhardend op zoek is naar de vrije en zich vrijmakende mens in een sociale en gelijkwaardige gemeenschap. Samen hebben de Levende en de vrije mens in het Verbond de opdracht om menselijkheid zichtbaar te laten worden in rechtvaardig, vrij en verantwoordelijk handelen in de wereld.
Door de schepping van de vrije en zich vrijspelende mens heeft de Levende zich in een avontuur begeven waarvan de goede afloop zal afhangen van de volharding, moed en verantwoordelijkheid van beiden. Samen staan zij in voor het tot bloei komen van warachtig samenleven op een bewoonbare aarde. Awraham Soetendorp vertelde afgelopen woensdag, de dag na de avond van gedenken van Jom haSjoa op de 27e Nisan, de avond dat ook de opstand in het ghetto van Warschau werd herdacht, dat de vijand van de liefde niet de haat is maar de onverschilligheid. Het enige wat werkelijk tegenwicht kan bieden daartegen wereldwijd is de bekommernis om de ander in zijn anders zijn, in zijn kwetsbaarheid en kostbaarheid. De ‘compassie van het hart’ zoals Karen Armstong dat noemt. Die dynamische heilige geestesadem decentraliseert het ego en maakt ieder persoon vrij en verantwoordelijk voor zijn medemens, voor zijn leefomgeving en voor de wereld in zijn geheel. Het hooghouden van de gelijkwaardigheid van alle mensen en alle schepselen in hun verscheidenheid, en van de uniciteit van ieder schepsel is volgens Yehuda Aschkenasy het ethische appèl in de existentiële dynamiek bij het gedenken van de Sjoa, ieder jaar opnieuw.
Bas van den Berg
voorzitter Stichting PaRDeS
begeleider van leerhuizen in dialogisch leren,
coördinator van het medewerkersberaad van PaRDeS
Utrecht, 16 - 23 april 2023
Geraadpleegde literatuur:
Bas van den Berg samen met 18 makers (2021) Het visioen van Mattheüs. De wording van een messiaanse gemeenschap. Een muzische benadering. Kampen: Uitgeverij van Warven
Bas van den Berg & Esther van Eenennaam (2022) De veelkleurige wijsheid van Martin Buber. Een gebouw op zeven zuilen. Almère: Parthenon
Martin Buber (1947/ 1964/ 2018) ‘De weg van de mens naar de chassidische leer’, Opgenomen in Martin Buber, De Chassidische Boodschap, Wassenaar: Servire, p. 58-80.
Martin Buber: (1957. 1971) De vraag naar de mens. Het antropologisch probleem, historisch en dialogisch ontvouwd. Utrecht: Bijleveld.
Abraham Joshua Heschel (1955) God in Search of Man, A Philosophy of Judaïsm. New York / London: Harper and Row Publishers.
Abraham. J. Heschel (1962) The Prophets. New York: Harper and Row Publishers
Efraïm Meïr (2003) Voor een actieve herinnering. Maatschappij, mens en God na Auschwitz. Amsterdam: Amphora Books.
Abraham Joshua Heschel (2005) Heavenly Thora As Refracted through the Generations. Vertaling door Gordon Tucker uit het Hebreeuws van A J. Heschel Tora min haSjamajiem (1962,1965 en1990; drie delen). London/ New York: Continuum.
Henk Huyser / Bas van den Berg (1983 / 2006) Haggada voor de Seder maaltijd, de viering van Witte Donderdag in de Tuindorpkerk in Utrecht. Tekeningen: Marcella van den Berg-Rados. Muziek: Peter van Dijk. Utrecht: Tuindorpkerk.
Emmanuel Levinas (1969) Het menselijk gelaat. Essays. Baarn: Ambo.
Emmanuel Levinas (1972/ 1990) Humanisme van de andere mens. Kampen: Kok Agora
Emmanuel Levinas (1988./ 1991) In de tijd van de volkeren. Leuven /Apeldoorn: Garant.
Huub Oosterhuis (2011) 150 psalmen vrij. Utrecht: Ten Have
Jonathan Sacks (2002) The Dignity of Difference. How to Avoid The Clash of Civilizations. London / New York: Continuum.
Jonathan Sacks (2015) Not in God’s Name. Confronting Religious Violence. London: Hodder and Stoughton.
Awraham Soetendorp en Annemiek Leclaire (2023) Levenslessen van een Rabbijn. Amsterdam: Balans
Tenachon 12 in de serie over de Joodse feesten (2000): Jom haSjoa, Jom haZikaron, Jom ha’Atsmaoet en Jom Jeroesjalajiem, Hilversum: Folkertsma Stichting voor Talmudica.
Tenachon 44 , Tora in de westerse cultuur (2019) Awraham Soetendorp. Leven in dienst van de ander. Gorinchem: Stichting PaRDeS.
